Unikalne aspekty diety śródziemnomorskiej sprawiają, że jest ona jednym z najczęściej badanych schematów żywieniowych na świecie. Jej prostota i efektywność w profilaktyce oraz terapii wielu chorób cywilizacyjnych przyciąga uwagę naukowców i dietetyków. Dieta ta jest uniwersalna i może być dostosowana do różnorodnych preferencji kulinarnych na całym świecie, czerpiąc inspirację z tradycji kulinarnej Włoch i Grecji. Jest szczególnie polecana osobom zmagającym się z chorobami serca oraz wysokim poziomem cholesterolu.
Szacunek do diety śródziemnomorskiej narodził się za sprawą badań Ancleya Keysa, amerykańskiego epidemiologa. Keys zauważył niespodziewanie niską częstość występowania schorzeń układu sercowo-naczyniowego w regionach otaczających Morze Śródziemne i postanowił to zjawisko zbadać. Zaprojektował i przeprowadził obszerne badanie znane jako „Seven Country Studies” czyli „Badanie Siedmiu Krajów”.
Keys skupił się na badaniu powiązań między dietą a poziomem cholesterolu i ryzykiem rozwoju choroby niedokrwiennej serca. Zauważył, że niektóre tradycje kulinarne wydają się być korzystniejsze dla zdrowia serca i układu krążenia. W ramach „Badania Siedmiu Krajów” przeanalizował dane od ponad 12 tysięcy mieszkańców Grecji, Włoch, Jugosławii, Finlandii, Japonii, Holandii i USA. Celem badania było zrozumienie, jak różne modele żywienia wpływają na ryzyko wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego. Wyniki opublikowane przez Keysa w 1970 roku wykazały silną zależność między wysokim poziomem cholesterolu a ryzykiem wystąpienia choroby niedokrwiennej serca i śmierci z jej powodu. Badanie wykazało także, że wysokie spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych jest z tym ryzykiem powiązane, podczas gdy wysokie spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych ma działanie przeciwnie.
„Badanie Siedmiu Krajów” wykazało, że mieszkańcy krajów otaczających Morze Śródziemne oraz Japonia cieszą się najdłuższym oczekiwanym czasem życia i najniższym ryzykiem wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego oraz niektórych rodzajów nowotworów. Wyniki te dały początek przekonaniu, że sposób odżywiania w tych regionach Europy, a także prowadzony przez ich mieszkańców styl życia, mogą stanowić skuteczną metodę profilaktyki chorób cywilizacyjnych.
Współcześnie, dietę śródziemnomorską definiuje się jako zasady żywieniowe obowiązujące na początku lat sześćdziesiątych XX wieku w Grecji, zwłaszcza na Krecie, oraz w południowych rejonach Włoch. Charakterystycznym elementem tej diety jest niskie spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych (nie więcej niż 7-8% dziennego zapotrzebowania na energię), przy całkowitym udziale tłuszczów wynoszącym od 25 do 35% dziennego zapotrzebowania kalorycznego.
Mimo pewnych różnic między dietami poszczególnych krajów basenu Morza Śródziemnego, uznano, że to dieta Kreteńczyków jest najbardziej optymalna. Jak wykazało badanie Keysa, dieta ta przekładała się na znacznie niższe ryzyko zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca w porównaniu do innych krajów. W obserwacji trwającej 25 lat ryzyko to okazało się być aż sześciokrotnie niższe wśród mieszkańców Krety niż wśród Finów.